Trong khi đó, việc trồng lúa mới chiếm 10% diện tích đất canh tác và cung cấp 15% sản lượng lương thực của châu Phi. Cộng với năng suất thấp, sản xuất không đáp ứng được nhu cầu nên hàng năm châu Phi phải nhập khẩu từ 8 -10 triệu tấn gạo, trị giá từ 8 - 9 tỷ USD. Gạo ngày càng trở thành loại lương thực quan trọng nhất của người dân châu Phi và với số dân hơn 1 tỷ người, nhu cầu tiêu thụ gạo ở châu Phi ngày càng gia tăng. Mặt khác, giá gạo hiện giờ không còn quá cao so với mặt thu nhập của đại bộ phận người dân châu Phi. Một số nước có mức tiêu thụ gạo bình quân đầu người cao nhất là Guinea Bissau (112kg/người/năm), Sierra Leone (88,6 kg/người/năm), Guinea (73 kg/người/năm) và Gabon (72 kg/người/năm). Những nước nhập khẩu gạo lớn nhất châu Phi là Nigeria, Senegal, Côte d’Ivoire, Nam Phi, Ghana, Angiêri, Tanzania, Cameroon, Ghi nê… Ngoại trừ hai nước nhập khẩu nhiều gạo đồ chất lượng cao là Nam Phi và Nigeria, các nước châu Phi khác chủ yếu nhập khẩu loại gạo tấm giá rẻ. Năm 2011, châu Phi nhập khẩu khoảng 9,8 triệu tấn gạo. Các nước cung cấp gạo chính cho châu Phi là Thái Lan, Ấn Độ, Trung Quốc, Pakistan, Việt Nam và Mỹ. Trong đó, Thái Lan đứng đầu về số lượng và chủng loại gạo.

Năm 2011, gạo Việt Nam đã có mặt tại 31 quốc gia trên tổng số 55 nước châu Phi, với tổng giá trị xuất khẩu đạt 707.909.900 USD, tăng 26,7% so với năm 2010 và chiếm khoảng 21% tổng giá trị xuất khẩu gạo của Việt Nam ra thế giới. Những thị trường nhập khẩu gạo lớn nhất của Việt Nam là Senegal (169.728.907 USD), Bờ Biển Ngà (138.811.439 USD), CH Guinea (78.078.861 USD), Ghana (77.029.790 USD), Cameroon (42.893.772), Angola (27.472.601USD), Sierra Leone (24.174.201 USD), Mozambique (22.054.121 USD), Liberia (22.019.238 USD), Algeria (19.834.900 USD), Tanzania (17.338.600 USD), CH Congo (11.783.654 USD), Sudan (10.074.080 USD), Benin (8.171.702 USD)…

Tuy nhiên, xuất khẩu gạo Việt Nam sang châu Phi chủ yếu qua trung gian là các thương nhân châu Âu và Libăng nên giá gạo Việt Nam vào châu Phi thường bị đẩy lên cao.

Một số khó khăn trong xuất khẩu gạo

Doanh nghiệp Việt Nam phải lựa chọn hình thức xuất khẩu này bởi nhiều nguyên nhân. Thứ nhất là do thiếu thông tin về đối tác nhập khẩu gạo châu Phi. Thứ hai là khó khăn trong khâu thanh toán. Khách hàng châu Phi thường muốn mua gạo theo hình thức trả chậm và giao hàng tại cảng đến (CIF), điều này tiềm ẩn nhiều rủi ro. Trong khi đó, Việt Nam và các nước châu Phi chưa có những thỏa thuận hợp tác về ngân hàng dẫn tới việc doanh nghiệp làm thủ tục mở L/C phức tạp, thời gian chuyển tiền kéo dài, chi phí ngân hàng trung gian cao. Thứ ba là do khoảng cách địa lý xa xôi, lại thiếu các tuyến giao thông đường biển và đường không trực tiếp dẫn đến phí vận tải cao và tâm lý ngại tiếp cận thị trường này của nhiều doanh nghiệp Việt Nam. Trong khi đó, các doanh nghiệp trung gian quốc tế có lợi thế về vốn và hệ thống phân phối ở hầu khắp châu Phi, nên dễ dàng trong việc giải quyết những khó khăn này, nhất là khâu thanh toán.

Ngoài thiệt hại về giá cả, do xuất khẩu qua trung gian nên mặc dù người dân châu Phi ăn gạo Việt Nam hàng ngày nhưng nhiều khi không biết đến gạo Việt Nam. Mặt khác, công tác đầu tư xây dựng thương hiệu gạo Việt Nam cũng còn chưa được tốt. Theo Cục Sở hữu trí tuệ -Bộ Khoa học và Công nghệ, vùng Đồng bằng sông Cửu Long chiếm 53% sản lượng lúa gạo cả nước, nhưng đến nay, việc xây dựng thương hiệu cho giống lúa địa phương chưa được quan tâm thích đáng. Trải qua 22 năm xuất khẩu gạo (từ năm 1989), Việt Nam đã đóng góp cho an ninh lương thực thế giới gần 80 triệu tấn gạo, nhưng chưa xây dựng được thương hiệu gạo cấp quốc gia.

Thời gian qua, doanh nghiệp cũng chưa khai thác được thị trường gạo đồ tại hai thị trường lớn là Nigeria và Nam Phi. Với dân số trên 160 triệu dân, Ni-giê-ri-a là một trong những thị trường lớn nhất Châu Phi, có nhu cầu tiêu thụ 5 triệu tấn gạo mỗi năm. Về chủng loại, Ni-giê-ri-a tiêu thụ chủ yếu loại gạo đồ, trong khi gạo trắng chỉ chiếm một phần nhỏ. Phần lớn gạo đồ nhập khẩu của Ni-giê-ri-a là từ Thái Lan (1 triệu tấn gạo từ Thái Lan năm 2010), ngoài ra còn có Ấn Độ, Pakistan.

Các biện pháp triển khai

Xác định châu Phi là thị trường tiêu thụ gạo quan trọng nên Bộ Công Thương đã có nhiều biện pháp để hỗ trợ doanh nghiệp xuất khẩu vào khu vực này. Trong đó, nổi bật là công tác thông tin thị trường, nghiên cứu khoa học, tổ chức các hội nghị chuyên đề xuất khẩu gạo sang châu Phi, cuộc gặp bên mua/bên bán về gạo giữa các doanh nghiệp xuất khẩu gạo Việt Nam với các nhà nhập khẩu gạo khu vực Tây và Trung Phi...

Bộ Công Thương cũng đã tổ chức nhiều đoàn xúc tiến thương mại gạo tại các nước có nhu cầu nhập khẩu gạo lớn như Bờ Biển Ngà, Nigeria, Nam Phi, Ghana, Benin, Tanzania, Angieri, Angola, Mozambique, Cameroun...

Nhằm xúc tiến các hợp đồng trực tiếp, Bộ Công Thương đã gửi công hàm đến Đại sứ quán một số nước châu Phi nhập khẩu nhiều gạo đề nghị Bộ Công Thương hai bên xem xét ký Biên bản ghi nhớ (MOU) về thương mại gạo với Việt Nam. Kết quả là tháng 6/2011, Bộ trưởng Bộ Công Thương Sierra Leone đã dẫn đầu đoàn vào Việt Nam ký MOU về gạo. Cameroon, Kenya rất quan tâm tới hình thức này và đang xúc tiến để ký MOU về gạo với Việt Nam. Việc ký Biên bản ghi nhớ về thương mại gạo sẽ tạo khung pháp lý giúp doanh nghiệp Việt Nam xuất khẩu trực tiếp gạo sang thị trường châu Phi mà không phải cạnh tranh với các đối thủ.

Tình hình xuất khẩu gạo sang châu Phi năm 2012

Liên Hiệp Quốc vừa công bố các số liệu mới nhất cho thấy vào thời điểm hiện tại dự trữ gạo trên toàn cầu đạt mức cao kỷ lục trong vòng một thập kỷ qua với số lượng trên 100 triệu tấn, tăng 3% so cùng kỳ năm 2011 và là mức cao nhất kể từ năm 2003. Lần đầu tiên trong vòng 3 năm qua, các vụ mùa bội thu trên thế giới đã làm tăng nguồn cung và giảm nhu cầu nhập khẩu. Theo dự báo của Liên Hiệp Quốc, sản xuất gạo sẽ tăng 2,6% trong năm 2012 và đạt mức 462,75 triệu tấn, trong khi tổng nhập khẩu gạo toàn cầu giảm xuống còn 30 triệu tấn. Điều này đã được dự báo trước cho hoạt động xuất khẩu gạo trong năm 2012 sẽ gặp nhiều khó khăn, bởi sự cạnh tranh giữa các nước xuất khẩu gạo sẽ gay gắt hơn và giá gạo có xu hướng giảm, do các nước nhập khẩu chủ lực đang có lượng hàng tồn kho khá lớn. Các nước châu Phi trước đây có nhu cầu nhập khẩu gạo cũng tuyên bố sẽ giảm nhập khẩu trong năm 2012, do chương trình phát triển nông nghiệp của các nước đã phát huy tác dụng, diện tích sản xuất nông nghiệp không ngừng tăng lên…

Theo báo cáo xuất khẩu gạo của Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), năm 2011, cả nước xuất khẩu đạt 7,105 triệu tấn gạo với trị giá 3,507 tỉ USD, cao nhất từ trước đến nay. Thị trường tiêu thụ gạo Việt Nam, nhất là loại có phẩm cấp trung bình và thấp chủ yếu nằm châu Á (67%) và châu Phi (23%) chiếm tới 90% lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam. Dự kiến trong năm 2012, nước ta sẽ xuất khẩu từ 6,5 - 7 triệu tấn gạo các loại.

Năm 2012, các doanh nghiệp Việt Nam sẽ phải đối diện với những khó khăn từ các nước xuất khẩu gạo phẩm cấp thấp. 6 tháng đầu năm 2012, Ấn Độ tích cực cạnh tranh bán gạo với giá thấp để giải quyết 26,3 triệu tấn gạo tồn kho. Myanmar cũng tuyên bố đẩy mạnh xuất khẩu gạo giá thấp trong năm 2012. Trong khi đó, năm 2011, do giá bán cao, xuất khẩu gạo Thái Lan giảm nên lượng gạo tồn kho lớn dẫn đến việc năm nay, Thái Lan sẽ phải đẩy mạnh xuất khẩu nhằm giải quyết lượng hàng này. Thực tế, trong năm 2011, xuất khẩu gạo cấp thấp của Việt Nam đã bị giảm 61%, trong khi gạo chất lượng loại 5% tấm tăng gần 20% và gạo thơm tăng hơn 100%.

Vì vậy, doanh nghiệp cần nghiên cứu, tăng cường xuất khẩu gạo phẩm cấp cao vào châu Phi, nhất là gạo thơm vào Tây Phi nhằm cạnh tranh với gạo từ Ấn Độ, Pakistan. Bên cạnh đó, cần chú trọng khai thác thị trường gạo đồ ở Nigeria, Nam Phi, CH Guinea. Năm 2012, Việt Nam dự kiến xuất khoảng 400.000 tấn gạo đồ. Giá gạo đồ hiện đang ở mức tương đối cao so với gạo trắng. Theo đánh giá, mặc dù chất lượng gạo đồ Việt Nam chưa bằng gạo đồ Thái Lan, song lại tốt hơn Pakistan và Ấn Độ, nên có thể cạnh tranh với gạo của hai nước này tại thị trường châu Phi./.

Nguồn: KV4 - Bộ Công Thương